Bộ luật hình sự quy định "phạm tội có tính chất côn đồ" là tình tiết định khung hình phạt đối với Tội giết người – Điều 123 và Tội cố ý gây thương tích – Điều 134, nhưng được quy định là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự khi quyết định hình phạt đối với các tội phạm khác.
Phạm tội có tính chất côn đồ là trường hợp khi phạm tội, người phạm tội rõ ràng đã coi thường những quy tắc trong cuộc sống, có những hành vi ngang ngược, càn quấy, bất chấp sự can ngăn của người khác, chỉ vì những nguyên cớ nhỏ nhặt nhưng cũng cố tình gây sự để phạm tội. Tính chất côn đồ của hành vi phạm tội phụ thuộc vào các yếu tố: nhân thân người phạm tội và không gian, địa điểm nơi xảy ra tội phạm. Khi xem xét nhân thân người phạm tôi không chỉ xem xét quá khứ của họ mà phải xem xét đến cả tính cách, thái độ xử sự của họ trong cuộc sống hàng ngày. Thực tiễn cho thấy, không phải bao giờ người có nhiều tiền án, tiền sự khi phạm tội đều có tính chất côn đồ mà không ít trường hợp, người phạm tội chưa có tiền án, tiền sự nhưng hành vi phạm tội của họ lại có tính chất côn đồ.
Để áp dụng tình tiết có tính chất côn đồ, Tòa án nhân dân tối cao có hướng dẫn tại Công văn số 38/NCPL ngày 06/01/1976 như sau:
“Khái niệm côn đồ được hiểu là hành động của những tên coi thường pháp luật, luôn luôn phá rối trật tự trị an, sẵn sàng dùng vũ lực và thích (hay) dùng vũ lực để uy hiếp người khác phải khuất phục mình, vô cớ hoặc chỉ vì một duyên cớ nhỏ nhặt là đâm chém, thậm chí giết người.
Hành động của chúng thường là xâm phạm sức khỏe, tính mạng, danh dự người khác, gây gổ hành hung người khác một cách rất vô cớ hoặc vì một duyên cớ nhỏ nhặt, ví dụ như đi xe đạp, xe máy va quyệt vào người khác, có khi chính mình có lỗi nhưng đã kiếm cớ để đánh hoặc giết người ta, mặc dù có thể người kia cũng có lỗi nhỏ. Những kẻ đâm thuê chém mướn phải coi là biểu hiện tính côn đồ”.
Án lệ số 17/2018/AL đã xác định yếu tố được đánh giá là “có tính chất côn đồ” là việc: “Chỉ vì mâu thuẫn nhỏ nhặt trong sinh hoạt với nhau mà tội phạm đã dùng mã tấu chém nhiều nhát vào những vùng trọng yếu trên cơ thể của nạn nhân.”
Khi xác định hành vi trường hợp phạm tội có tính chất côn đồ, cần phải xem xét một cách toàn diện, không nên xem xét một cách phiến diện, như: chỉ nhấn mạnh đến nhân thân, chỉ nhấn mạnh đến địa điểm xảy ra vụ án hoặc chỉ nhấn mạnh đến hành vi cụ thể mà người phạm tội thực hiện.
Tình tiết phạm tội có tính chất côn đồ cũng là tình tiết định khung hình phạt của một số tội như tội giết người, tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại đến sức khỏe của người khác … Do đó, khi quyết định hình phạt đối với người phạm tội các tội này thuộc trường hợp có tính chất côn đồ thì không coi tình tiết này là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự nữa.
Nhìn chung, hành vi có tính côn đồ có những đặc điểm sau:
Thứ nhất, tính chất côn đồ được thể hiện qua hành vi người thực hiện tội phạm sẵn sàng dùng vũ lực cố ý dùng các phương tiện, vũ khí sắt, nhọn, nguy hiểm và có tính sát thương cao như mã tấu, dao phay, kiếm, súng,… tác động mạnh như đâm, chém, bắn,… vào các vùng trọng yếu của cơ thể như đầu, ngực, lưng, bụng,….
Thứ hai, đối tượng thực hiện hành vi “có tính chất côn đồ” thường là những đối tượng bất hảo, coi thường pháp luật. Thực tiễn cho thấy, hầu hết họ là những người trình độ thấp, ít học, thất nghiệp, ăn chơi lêu lỏng và tham gia vào nhiều tệ nạn xã hội. Do đó, những đối tượng này có trình độ và ý thức pháp luật kém, thường có nhân thân xấu, đã có tiền án, tiền sự.
Thứ ba, chỉ cần vì những nguyên nhân nhỏ nhặt, vô cớ, thậm chí vô lý là họ đã có thể thực hiện hành vi phạm tội. Những nguyên nhân này rất đơn giản và nhỏ nhặt như bị va quẹt xe vào người khác; lườm đểu; nhìn thấy ghét là đánh...
